Il furlan di ca e di là da l’aghe

Columna or dal mund

parter

Her d’heja let cun grand interess e plaschair la «Columna or dal mund» publicheda in october da l’an passo cun il titel «Rumantsch ladin e ladin dolomitan in contact» da Maciej Durkiewicz. La columna descriva la partecipaziun da l’autur a la Summer School «Migrazione intra­romanza e plurilinguismo / Innerromanische Migration und Mehrsprachigkeit» chi ho gieu lö a San Martin de Tor (Bulsaun). Fich interessant da ler cha quatter universiteds taliaunas, austriacas e tudas-chas (Bulsaun, Salzburg, Mainz e Udine) offran ün cuors sur da las linguas romaunas. Üna bella iniziativa per contribuir a mantgnair vivas las linguas minuritaras chi sun expressiun da differentas culturas ed identiteds.

Daspö duos ans vegn eau circa üna vouta al mais i’l Friul, pü precisamaing a San Daniele del Friuli (lö da producziun dal famus dschambun!), inua ch’eau lavur cun üna granda impraisa da moda francesa. Il Friul es üna regiun taliauna main cuntschainta, ma chi attira per bgeras radschuns. Üna da quellas radschuns es apunto la lingua furlauna, il furlan. Schabain cha quista lingua nun es uschè simpla d’incler, niauncha per persunas chi discuorran rumauntsch scu eau!

Il furlan exista daspö pü u main 1000 ans ed appartegna insembel cul rumauntsch dal Grischun ed il ladin da las Dolomitas a las linguas retoromanas. In Italia es il furlan arcuntschieu scu lingua minuritara e vain instruieu a scoula illas regiuns d’appartgnentscha. Hozindi discuorran circa 400 000 abitantas ed abitants dal Friul activmaing quista lingua e circa 700 000 persunas rivan da l’incler. Que voul dir cha circa ün terz da la populaziun dal Friul (totelmaing 1 200 000 abitant/as) discuorra quista lingua chi’d es expressiun dal sentimaint d’appartgnentscha e da l’identited furlauna e rapreschainta üna part fundamentela dal patrimuni culturel da quista regiun.

Que existan differents dialects dal furlan, ed il flüm Tagliamento, ün dals pü grands e bels flüms in Italia, segna la divisiun principela da quists dialects: il furlan «di ca e di là da l’aghe». Il Tagliamento es cleramaing üna da las otras caracteristicas dal Friul chi attiran! Que es ün flüm stupend, considero scu l’ultim corridor fluviel morfologicamaing intact da las Alps, chi vain pervi da quecò perscruto in universiteds da tuot il muond!

Üna lingua minuritara chi do identited scu il furlan, mantgnida viva da las abitantas e’ls abitants, ed ün flüm natürel e sulvedi, inua cha l’ova cuorra auncha libramaing – tuot que attira e schmüravaglia. Cun il giavüsch cha ils Friulauns saron attents a preserver la natüralezza e lur tradiziuns, as salüdi in furlan: «Mandi!»


Giulia Romano, mez Engiadinaisa e mez Siciliana, ­viva dapi 20 onns en Toscana. Ella lavura sco freelance cun interpresas che s’engaschan per il svilup per­sistent da l’ambient e la societad.


En la «Columna or dal mund» raquinta da temp en temp ina persuna da lingua rumantscha che viva en l’exteriur da ses mintgadi.