«Il rumantsch ha adina prioritad»
Durant varga trais decennis è Theo Haas (77) stà commember da la suprastanza dals burgais da Domat. 18 onns è el stà president da la vischnanca burgaisa. Theo Haas è fitg attaschà a ses vitg da Domat. Cun excepziun d’intgins onns da viadi ha el passentà la gronda part da sia vita a Domat. La FMR ha visità l’anteriur manader da finanzas e da l’administraziun da Radiotelevisiun RTR en sia chasa.
Theo Haas è – era cun 77 onns – in um fitg engaschà sin plirs champs. Per il termin d’intervista cun il schurnalist da la FMR ha el gugent prendì peda in avantmezdi. Nus avain discurrì ditg da la situaziun dal rumantsch a Domat, in tema impurtant per Theo Haas. «Domat è adina stà e resta er en il futur ina vischnanca rumantscha, malgrà ch’il tudestg è omnipreschent qua a Domat.» Salvà il rumantsch a Domat haja l’immigraziun da bleras Sursilvanas e blers Sursilvans di Theo Haas. «Las fermas ragischs rumantschas ed ina tenuta consequenta dals indigens han gidà da mantegnair il rumantsch a Domat enfin oz.»
Decoraziuns da Sontgilcrest
L’anteriur president dals burgais da Domat raquinta ch’ils abitants indigens da Domat vivian oz mo per part pli en il center dal vitg che dumbra ad interim var 8300 abitantas ed abitants. «Pli baud tutgavan quellas chasas en il center da la vischnanca a famiglias indigenas. Oz èn pliras chasas veglias vendidas ad esters che han per part dà a fit vinavant las abitaziuns.» En quellas chasas veglias da Domat avess ins stuì investir dapli per avair il medem confort sco en las chasas novas, di Theo Haas.
«Da dischavantatg èn las midadas da maun en il center dal vitg cunzunt stadas per noss firads religius a Domat, principalmain Sontgilcrest. Cura ch’el era giuven sa participavan tut las chasadas dal center nua che la processiun gieva atras a las decoraziuns festivas. Tuts decoravan sezs las curunas da lur fanestras. Er il pastg per decorar la via da processiun vegniva pli baud dals curtins en il center dal vitg.» Oz transporteschian ils purs gronds natiers il pastg. Theo Haas raquinta ch’ins haja – en il coc da Domat – stuì reorganisar bler per vegnir da mantegnair la tradiziuns, oravant tut quella da Sontgilcrest.
In’affecziun speziala
Suenter la mort da ses geniturs ha Theo Haas surprendì la chasa paterna a Domat/Crestas en la vischinanza dal santeri sut la baselgia da Son Gion. «Qua sun jau propi da chasa», di el. «Da quest quartier e da questa chasa hai jau bellezzas regurdientschas da mia famiglia cun consorta e feglia, ma era da mes onns d’uffanza.»
«Jau sun adina ì nunditg gugent cun mes bab en il guaud a gidar da far laina per nossa pigna che stgaudava l’entira chasa pli baud.» Ses bab schluppentava cuschas e gieva perquai tar in vischin che siglientava crappa per il material da schluppentar. Quai era interessant da guardar co ch’il bab preparava la cuscha e lura la schluppettada. «Il motiv era sa chapescha ch’il material da las cuschas tegneva pli ditg chaud la pigna.»
Theo Haas ha raquintà intginas istorgias da Domat durant la visita da la FMR. «Ins sa schon dir che jau hai in’affecziun speziala per noss vitg, per la glieud, per la cultura e per il rumantsch da Domat.»
Engalterra, Spagna, Arbon
«Suenter mes emprendissadi mercantil a Favugn hai jau bandunà Domat e sun stà en l’exteriur ed en la Bassa var 15 onns», raquinta Theo Haas. Sco giuven haja el vulì emprender bain englais. Perquai è el stà en l’Engalterra. Pli tard haja el emprendì spagnol. «Jau sun anc adina fitg persvadì ch’igl è impurtant d’emprender las linguas estras sco giuven. Pli tard cun 40 e 50 onns è quai bler pli stentus.» Las linguas haja el savì duvrar en sia professiun, di Theo Haas. Quai tantad Arbon en Turgovia nua ch’el haja lavurà durant 13 onns sco manader da la partiziun da tocs da reserva en ina interpresa da maschinas da suernar. Ma lura er a partir dal 1987 sco manader da la partiziun da finanzas ed administraziun da Radiotelevisiun RTR a Cuira. «En la retrospectiva stoss jau dir, che jau hai gì buns ed interessants onns en mia professiun.» Cunzunt tar RTR haja el pudì far bleras novas experientschas professiunalas e tgirar contacts unics cun bleras persunas da l’entira interpresa SRG/SSR.
Mantegnair e rinforzar il rumantsch
Varga 30 onns ha Theo Haas appartegnì a la suprastanza burgaisa da Domat, da quels è el stà 18 onns president. Sia motivaziun per quest uffizi saja stada la tgira da la lingua rumantscha, di el che ha era presidià circa in decenni l’uniun chantunala da las vischnancas burgaisas. «Nus a Domat tgirain il rumantsch sin plirs secturs, davent da las scolinas e scolas enfin tar las radunanzas dals burgais che vegnan da principi era manadas en rumantsch cun in agid visual per la part tudestga.»
La vischnanca burgaisa da Domat s’engaschia per l’entira populaziun da Domat, manegia l’anteriur president dals burgais. Quai veglia dir, ch’ins realiseschia chaussas u indrizs sco per exempel la «tegia da guaud», in center da sentupada che stettia a disposiziun a l’entira populaziun da Domat.
Plinavant saja l’incumbensa da la vischnanca burgaisa da far natiralisaziuns e disponer bain da la facultad. «Per mai èsi stà impurtant che nossa suprastanza burgaisa era politicamain neutrala. Nagin da nus era commember d’ina partida. Quai ha facilità grondamain la lavur.» En ses temp sco president dals burgais haja la vischnanca burgaisa adina cultivà ina buna relaziun cun la vischnanca politica.
Gust da leger dapli?