Ella metta en moviment milliuns
Dapi 40 onns tar il medem patrun. Dapi 40 onns pudair lavurar per sia clamada – quai ha l’Engiadinaisa Barbla Graf fatg. La dunna da 62 onns ha cumenza sco secretaria tar il Padrinadi svizzer per vischnancas da muntogna ed è uss anc adina là, dapi l’onn 1998 sco maina-gestiun. Cun la FMR ha ella discurrì sur da sia passiun per las regiuns muntagnardas.
«Quai na poss jau betg dir», è ina resposta che Barbla Graf dat in pèr giadas cun in surrir sin dumondas da la schurnalista memia indiscreta. Ma betg per forza pertutgond chaussas privatas, mabain be, tuttafatg seriusa e professiunala, en connex cun projects e donaturs dal Padrinadi svizzer per vischnancas da muntogna (guarda box) che vulan restar anonims.
Eloquenta, averta e precisa, ma era en il dretg mument discreta – quai èn be quatter chavazzins che descrivan Barbla Graf en sia rolla sco maina-gestiun dal Padrinadi svizzer per vischnancas da muntogna. L’Engiadinaisa ch’èra partida vers Turitg cun 21 onns n’e betg propi gronda, ma tuttina fa ella impressiun, vestgida bain cun stoffas lomas, sco ch’ella haja gugent quai. La chavallera naira sut controlla quinta ella co che quai è da dumandar per raps, valitar projects e refusar dumondas, sch’i na correspundan betg a las reglas.
Maschina da scriver cun cassettinas
Barbla Graf ha fatg carriera tar il Padrinadi svizzer per vischnancas da muntogna. Cumenzà ha ella l’onn 1984 sco secretaria. «Jau aveva legì en la gasetta in inserat, nua ch’i avevan scrit: ‹Lieben Sie die Berge und möchten Sie in Zürich arbeiten?› Quai m’ha persvadì ed jau ma sun annunziada ed hai bain survegnì la plazza», sa regorda Barbla Graf.
«Jau hai fatg midada a Turitg senza enconuscher insatgi. L’entschatta era quai schon grev, cunzunt l’atun cura che jau telefonava ensi ed els ma schevan tge bell’aura ch’i hajan ed a Turitg eri tschajerus.» Là haja ella fatg bleras emprimas experientschas, raquinta l’Engiadinaisa vinavant. «L’emprima giada che jau sun ida cul tram, sun jau ida bler memia baud tar la staziun – jau na saveva betg ch’ils trams vegnian mintga diesch minutas – ma era da far il bigliet era ina sfida», quinta Barbla Graf. Per cletg haja ina dunna badà ch’ella dovria agid.
E lura l’emprim di el biro dal Padrinadi svizzer per vischnancas da muntogna: «I n’aveva nagin biro per mai. Jau hai l’emprim stuì far urden per drizzar en ina plazza da lavur. Ma in dals higlights era che nus essan ids a cumprar ina maschina da scriver per mai resch-nova», raquinta Barbla Graf ed agiunscha: «Quai era alura ina da quellas cun cassettinas, propi modern per quel temp.»
Fatg carriera senza scolaziun
La scola primara e secundara ha Barbla Graf visità a Sent, suenter ha ella absolvì la scola da commerzi a Ftan ed è ida a lavurar a Cuira per differentas assicuranzas avant che partir per Turitg. Cun quai ch’ella s’haja schon adina s’engaschada per las regiuns muntagnardas e gidia gugent nua ch’i fetschia basegn, saja quella lavur tar il Padrinadi svizzer per vischnancas da muntogna adina stada satisfaschanta. Pass per pass haja ella fatg ed emprais tut da giusum si. «Jau hai era adina gì buns patruns e cun quai buns magisters. E quai che jau na saveva betg, hai jau emprais», declera la maina-gestiun. Ed uschia ha ella fatg carriera tut senza scolaziuns externas ed è uss dapi 27 onns scheffa dal biro dal Padrinadi svizzer per vischnancas da muntogna a Turitg. En quella posiziun è ella responsabla per scumparter radund 20 milliuns francs e decider sur da passa 350 dumondas, las qualas vegnan inoltradas onn per onn.
Cun dapli raps pudain nus gidar dapli
A la dumonda co ella fetschia quai, da ramassar mintg’onn plirs milliuns, na vul Barbla Graf l’emprim betg propi vegnir ora cun la poma. Ma suenter admetta ella, ch’i dependia da plirs facturs: «Jau enconusch ina massa glieud e sai entant tgi che jau poss dumandar per tgenins projects.» Vinavant dat ella però era tiers che la summa rimnada è quai che metta ad ella sut squitsch: «Nus cumenzain mintg’onn puspè tar nulla e mia finamira è dad esser adina meglra che l’onn passà.» Perquai che cun dapli raps, possian els era sustegnair dapli projects, quai saja bain cler.
Cur che Barbla Graf ha cumenzà sco maina-gestiun era la summa dals raps rimnads diesch giadas pli pitschna, numnadamain var dus milliuns. Dentant ch’il numer da dumondas inoltradas saja restà pli u main tuttina – radund 350 dumondas survegn il Padrinadi svizzer per vischnancas da muntogna mintg’onn. Dumondas per sustegnair infrastructura en vischnancas muntagnardas, ma era per agid per scolas e scolinas, e, sco che Barbla Graf declera, durant ils ultims onns adina dapli era agid per puspè bajegiar si chaussas suenter catastrofas da la natira.
Ma malgrà las catastrofas da la natira, sajan questas regiuns muntagnardas, quai che dettia forza a Barbla Graf da far vinavant. «Grazia a mia lavur hai jau emprais ad enconuscher uschè bleras bellas vals e vischnancas», declera la maina-gestiun tut entusiasmada. Ch’il temp na bastia mai dad ir a visitar tut ils projects, ma tut quai ch’ella haja vis durant ils ultims onns, saja adina puspè bel. Era il contact cun la glieud appreziescha ella fitg. «Grazia a mia lavur hai jau emprais ed enconuscher il chantun Grischun, ma en sasez tut la Svizra da tut in autra vart.»
Las reglas valan per tuts
«Pli baud devi schon mintgatant da quels che telefonavan e dumandavan per agid, perquai ch’els enconuschevan forsa in commember da la suprastanza. Ma jau sun adina restada stricta», declera Barbla Graf. Ina dumonda per sustegn sto accumplir precis tut las reglas, declera ella vinavant. «E cun dumondas da l’Engiadina sun jau stada anc pli stricta e severa, per che nagin na possia dir, che jau haja sustegnì tenor simpatias.» Cunquai ch’i na sajan betg lur agens daners, stoppia il Padrinadi esser sever e possia be sustegnair quels projects che accumpleschian las premissas ed sajan documentads sco ch’i tutga (guarda box).
Era sche bleras dumondas vegnian ozendi per mail, hajan els en biro anc massas da dossiers en furma da palpiri dad elavurar, ma era dad archivar e digitalisar, declera Barbla Graf las lavurs dal mintgadi che tutgan era anc tar ses biro. «La qualitad da las dumondas è daventada pli professiunala, quai era perquai che la glieud che lavura en ils biros da las vischnancas è meglier scolada ed era pli qualifitgada che avant onns.» Ma per la paja, conceda Barbla Graf, «èsi era vegnì tut pli cumplitgà». Pervia da tuttas sorts leschas e reglas da fabritgar na saja era betg pli uschè simpel da sustegnair ils differents projects. Sco exempel declera Barbla Graf tut salop: «Quel chaschiel ch’i faschevan avant onns sin ina alp era fitg buns, era senza tegnair en tut las reglas e leschas da l’UE, sco quai ch’i sto esser ozendi.»
Solidaritad tranter muntogna e val
L’idea da solidaritad tranter las muntognas e las vals ha manà l’onn 1940 a la fundaziun dal Padrinadi svizzer per las vischnancas da muntogna. La finamira da quel è anc adina da diminuir il dischequiliber economic tranter las regiuns bainstantas e las regiuns dischavantagiadas da la Svizra. Cun in agid che sa referescha al project sustegna il padrinadi vischnancas deblas da finanzas per mantegnair las regiuns muntagnardas abitadas e tgiradas.
Grazia a la solidaritad da la populaziun svizra pon vegnir promovids numerus projects en las vischnancas muntagnardas, tranter auter las infrastructuras, la protecziun cunter privels da la natira, la reconstrucziun suenter catastrofas da la natira, la furmaziun e las plazzas da lavur per la generaziun giuvna. Spezialmain impurtantas èn purschidas da furmaziun e schanzas da lavur per impedir l’emigraziun dals umans giuvens e per als pussibilitar in futur activ.
Il Padrinadi svizzer intermediescha er tranter vischnancas fermas da finanzas e fauturs da la Bassa a regiuns da muntogna en basegn e porscha agids directs en connex cun il project. Mintg’onn vegnan elavuradas radund 350 dumondas per examinar la situaziun finanziala e la productivitad da promoziun dals projects. Persunas dal fatg evalueschan ils projects al lieu avant ch’i vegnia decidì davart in sustegn. (fmr/opm)
Gust da leger dapli?