Scuvrir ils stizis da la litteratura rumauntscha indigena

«Sun leivra davant costas naiv frais-cha.» Quista frasa our d’üna poesia valladra da Flurina Badel – «bin Hase am frisch verschneiten Hang» – sto scu titel e motiv sur l’exposiziun i’l Museum da Segl. Üna contribuziun a l’exposiziun cumünaivla «Splendur e sumbriva» da numerusas chesas ed instituziuns culturelas da l’Engiadin’Ota.

La leivra illa naiv fras-cha simbolisescha il mumaint magic, i’l quêl l’act dal scriver sün ün fögl alv ed auncha tuottafat vöd cumainza. Il batter d’ögl, cuort aunz cha’l piz dal rispli tuocha la surfatscha dal palperi, as schmuainta e lascha il prüm stizi, il prüm custab, ils prüms pleds sül fögl, sün «mincha fögl alb …

Eir per l’autur Attilio Bivetti es quist mumaint adüna darcho ün mumaint speciel. Adonta ch’el disch in occasiun d’üna visita cumünaivla a l’exposiziun, ch’el nun hegia mê gnieu difficulteds d’insomma cumanzer a scriver ün text. Dimena, d’esser blocco, da ster davaunt il fögl alv e da na chatter il cumanzamaint güst, il prüm pled, la prüma frasa. «Eau am d’he adüna pür miss davaunt il computer, cur cha l’istorgia d’eira già pü u main naschida», disch Bivetti. «Ils protagonists da mias istorgias haun in quel mumaint adüna già tgnieu dialog cun me.» Cun ün surrir agiundscha’l, «ed eau d’he adüna fat, que cha mieus protagonists am dschaivan da fer.»

Auturas ed autuors da nom e pom

In l’exposiziun i’l Museum da Segl sun preschaints, sper Flurina Badel ed Attilio Bivetti eir ils frers Dumenic e Jachen Andry, Leta Semadeni, Gianna Olinda Cadonau, Jessica Zuan e Luisa Famos barmöra. Per la concepziun da l’exposiziun haun pissero Wink Witholt, Barbara Liebster, Stephan Witschi e Myriam Walter. Las ouvras litteraras expostas vegnan accumpagnedas dad installaziuns, sculpturas, purtrets e d’üna intunaziun da la poesia «L’impromischiun» da Jessica Zuan cun chaunt dad Astrid Alexandre e musica da Christoph Baumann.

Tuot las poesias ed ils fragmaints da texts exposts sun scrits i’ls idioms vallader u puter e tradüts e prelets in tudas-ch in quatter staziuns audiofilas. La granda part dals autuors e las auturas haun registro las versiuns tudas-chas güsta svessa – ma Attilio Bivetti disch: «Mias quatter istorgias vegnan lettas da Stephan Witschi, chi so bger meglder tudas-ch cu eau.» Duos da las istorgias faivan già part dal cudesch «Ventins e ventatschs da Fex», cumparieu dal 2010, las otras duos istorgias ho scrit Bivetti avaunt och ans, respectivmaing avaunt circa ün an. «Quellas duos istorgias nu sun me stedas publichedas fin uossa.»

Üna blockeda scu autur

Attilio Bivetti ho 79 ans, es sto passa trais decennis veterinari in Engiadin’Ota e Bergiaglia, divers ans president cumünel da Segl ed ho cumanzo a scriver pür dal 2006 cur ch’el vaiva già passa 60 ans. Ed adonta ch’el nun ho üngüns problems cun la leivra illa naiv fras-cha, dimena nu guarda il palperi alv scu obstacul, s’ho eir tar el müdo bger ils ultims ans: «Daspö cha mia duonna es morta avaunt trais ans e zieva bod 50 ans alach, nu funcziun eau pü scu autur, sun blocco.» Ch’el hegia tuottüna skizzo duos o trais istorgias criminelas, disch el, «il skelet da las istorgias es cò, fat e glivro, ma eau nu d’he pü la forza e la fantasia da metter la charn sün l’ossa, be ün skelet nu voul vzair üngün.» Chi saja capito qualchosa cun el, cuortas istorgias giajan auncha bain da scriver, ma lungias na pü. «Bel, ch’eau nu stögl pü, e poss agir sainza squitsch», disch el.

Bger spazi al rumauntsch

Attilio Bivetti fo auncha ün gir intuorn las installaziuns da l’exposiziun e disch, eir ün zich a reguard las fin uossa pütost mediocras cifras d’entredgias in l’exposiziun: «Expuoner litteratura in ün museum es per se üna cuntradicziun. Ün museum es cò per guarder e tucher roba.» Fin sül fat, cha displaschaivelmaing nun es pussibel da fer partir las prelecziuns illas staziuns audiofilas da prüma cur chi’s müda staziun, do l’exposiziun però ün bel e vast sguard i’l muond litterar engiadinais. U, scu cha la respunsabla dal museum, Veronika Rall, disch illa veglia stüva tar l’entreda dal museum chi serva daspö d’incuort scu stüva da cafè e lö d’inscunter cun üna maisa da cudeschs ed inramo dad ouvras dad Andrea Robbi: «Ün’exposiziun chi lascha bger spazi al rumauntsch scu lingua da la litteratura ed eir scu muond dals clings.» Sper ils texts stampos tar las quatter staziuns audiofilas, accumpagna eir ün pitschen cudaschin biling cullas biografias dals autuors e da las auturas l’exposiziun.

Precis uschè, scu cha la leivra relascha sieus stizis illa naiv fras-cha, precis uschè mainan eir las passidas dals pleds da Bivetti, Semadeni, Andry u Badel da l’exposiziun directamaing in üna cuntredgia interna plain splendur e sumbriva.