L’olma, in roman e mesiras da protecziun

Siat lavurs da matura ha la direcziun dil gimnasi da Mustér eligiu uonn per la presentaziun publica. Quella ei vegnida arranschada il venderdis vargau en stanzas dil gimnasi dalla claustra. Las lavurs da matura ein ina part dils examens finals. Duas maturandas ed in maturand han mess a disposiziun lur lavurs alla FMR per ina resumaziun. Ils temas da las lavurs ein: il roman «Das Eidechsenkind» da Vincenzo Todisco d’Amélie Rothmund da Trun, la percepziun dall’olma suenter la mort da Sina Casanova da Sursaissa ed il svilup dallas mesiras da protecziun encunter eveniments dalla natira a Mustér d’Aaron Lutz da Mustér.

Affons el zuppau 

En sia lavur da matura ha Amélie Rothmund priu sut la marella il roman «Das Eidechsenkind» da Vincenzo Todisco. Ils onns 1950 entochen 1970 ein treis milliuns lubientschas per stagiunaris vegnidas concedidas dalla Svizra. Las famiglias dils stagiunaris havevan denton negin dretg da dimora en Svizra. «La consequenza da quei ei stada che biars affons da stagiunaris vivevan el zuppa», constatescha Amélie Rothmund en si’analisa dil roman. En in’emprema part dil roman vegn la rama historica da quei tema scaffida. Ils onns 1950 entochen 1970 ein ils stagiunaris stai da muntada economica per la Svizra.

Amélie Rothmund dat era in sguard sigl autur dil roman Vincenzo Todisco. «Igl autur presenta la situaziun dils affons dils stagiunaris ella figura digl affon luschard. El descriva co el ha pitiu da quella veta el zuppau», scriva la maturanda. Amélie Rothmund sedamonda co Vincenzo Todisco ha fatg la punt denter la realitad historica e la lavur litterara e vegn alla conclusiun: «La sintesa muossa ch’igl autur ha integrau en siu roman bia real, seigi il rassissem dil mintgadi entochen allas difficultads da survegnir ina lubientscha da dimora.»

Surnatural sco part dalla realitad

«Eis ei in tabu da considerar il surnatural sco part dalla realitad?» Da quella damonda sefatschenta Sina Casanova en sia lavur davart la percepziun dall’olma suenter la mort. En sia lavur da matura eis ella sefatschentada da pliras damondas cuntraversas: «Co percorschan carstgauns la preschientscha d’ina olma ch’ei morta e tgei pusseivladads d’interpretaziun dat ei en quei connex?» El center dalla lavur da Sina Casanova stattan intervistas profundas cun persunal da tgira da casas da tgira e claustras en Surselva, sco era persunas el contuorn dalla claustra da Mustér.

«Las intervistas dattan ina remarcabla dimensiun dallas aventuras. Ellas tonschan da siemis e fenomens misterius e surnaturals entochen percepziuns e sentupadas cull’olma d’in miert», scriva Sina Casanova en sia lavur. Sin fundament d’ina descripziun fetg detagliada d’in siemi sedat ina profunda investa en in cass. En sia lavur emprova Sina Casanova da mussar con impurtont ch’igl ei da prender seriusas quellas aventuras. Ella sefatschenta da differentas teorias naven dalla vesta psicologa tenor Jakoby entochen alla mischeida da psicologia, spiritualitad ed esoterica, mo era la vesta cristiana. Concludend sia lavur constatescha Sina Casanova: «Cheutras ei sedada ina vasta varietad da perspectivas che dilucideschan en ina moda interessanta il tema cumplex dall’olma suenter la mort.»

Il prighel d’eveniments dalla natira

«Sin intschess dalla vischnaunca da Mustér exista in prighel da differents eveniments dalla natira.» Quei scriva Aaron Lutz all’entschatta dalla resumaziun da sia lavur da matura. El ei sefatschentaus dil svilup dallas mesiras da protecziun encunter prighels dalla natira ella vischnaunca da Mustér e constatescha: «Il carstgaun ei periclitaus da quels, mo el decuors dil temps ha el empriu da s’adattar als prighels.» Las instanzas responsablas el cantun Grischun differenzieschan denter prighels da lavinas, aua, bovas e curdadas da crappa.

Aaron Lutz ei sefatschentaus dalla Val Clavaniev e la Val S. Placi. Il territori che sa procurar leu per lavinas ei gronds. Cun ovras da protecziun ei il prighel vegnius reducius. Ina mesira radicala ei vegnida prida a sias uras a Caprau. Suenter la lavina dall’entschatta avrel 1975 han ils habitonts dil vitg survegniu ina nova dimora a Mustér/Scaletta. In eveniment particular ei l’aua gronda da 2002 stada. En consequenza denter auter da quei eveniment ei vegniu erigiu ella Val Acletta in uor per frenar material en moviment. A Turtengia, nua ch’ei ha dau sbuaus igl onn 2002, ein vegnidas pridas mesiras forestalas per stabilisar la plaunca. In auter exempel d’Aaron Lutz ei la bova gronda d’avon pli che 330 onns. El medem territori semova il terren permanent mintg’onn. Damai che mo paucs baghetgs seigien pertuccai leu, vegni ei priu neginas mesiras, ils donns stettien en rama.