In mais da pais
Nus tuttas e tuts essan turnads or da las vacanzas plain adjectivs. Quels pledins avain nus duvrà tar noss emprim di da lavur u da scola per descriver a collegas las vacanzas: patgific, impressiunant, recreativ, bel, lung, aventurus, lungurus etc. Perquai prendain nus sut la marella las lingias grassas e finas dal mais avust a maun dad adjectivs.
Inabitabel: Quai vala per il mument per la vischnanca da Brinzauls. Ed i vegn discus davart dischlocaziuns, vul dir che abitantas ed abitants bandunassan per adina lur chasa, demolissan quella (per che la segiranza d’edifizis paja) e construissan en in auter lieu in nov dachasa. Abstrahà da la tragedia per abitantas ed abitants, datti tar duas chasas specificas a Brinzauls in rumpatesta pli interessant, sco che la FMR ha rapportà. Quellas duas chasas stattan numnadamain sut protecziun, e la Tgira da monuments chantunala vuless mantegnair ils edifizis. Ussa, tge duessan pia far ils possessurs? Demolir lur chasa veglia e laschar pajar ora – u laschar star la chasa e betg survegnir ils daners da la segiranza? – In’opziun dal suprem «tgirader» da monuments Simon Berger fiss: «Mantegnair ils edifizis sut la cundiziun ch’els daventian inabitabels.» – In simpel lectur sa dumonda, co duess quai ir, far «inabitabel» ina chasa? – Prender ora ils vaiders da las fanestras? Far si mir sin las portas? U tanschi da tagliar il cabel da la televisiun? U dessi forsa er in’autra soluziun à la Ballenberg: Demontar crap per crap e reconstruir en in auter lieu la chasa veglia e crear nov spazi d’abitar abitabel? – Igl è gea mo in’idea.
Pront: Tut era pinà per exportar grondas quantitads da mini turtinas da nusch da Sedrun en ils Stadis Unids. L’interprendider Reto Schmid e sia Conditoria avevan lavurà ditg per in deal cun in grond detaglist american. Plirs containers dal «mini alpine walnut cake» avessan bainprest fatg viadi sur l’Atlantic. Ma lura ha Donald Trump fatg in stritg tras il quint al Tuatschin cun ses dazis da 39 % sin exports da la Svizra. A Reto Schmid fa quai sa chapescha rumpatesta: Ensemen cun il curs disfavuraivel dal dollar augmentassan ils dazis il pretsch da mintga turtina per prest 50 %. Uschia che l’interprendider ha ditg quest mais a las medias: «Per ina tuorta pagas ti buca 50 % dapli.» – Quai è vair. Ma atgnamain dessi in simpel tric: Laschar il pretsch sco fin ussa, ma far turtinas pli pitschnas! A Washington na senta nagin che or dal «mini cake» hai dà in «mini mini cake.»
Lung e grev: La chatscha cumenza en paucas uras e minutas. Las chatschadras ed ils chatschaders èn gea experts da tuttas sorts mesiras, p.ex. dals kilos ch’ils animals paisan, da las temperaturas la damaun, dals meters distanza da tir ubain dals centimeters da las cornas. Perquai na fai betg surstar, sch’i vegn era mesirà en stizun. – En stizun? – Geabain, la FMR ha dumandà chatschaders en il Surmeir tgenin e quant proviant ch’els cumpran per ir sin chamona. Ed il president da la secziun da chatscha Surses, Adriano Dosch, ha respundì: «La quittanza alla cassa è mintgamai ple tgi en meter lunga.» In cedel da passa 1 m? – La dumonda cardinala è però: Lubì u betg lubì?
Insolit: Il transfer dal ballapedist rumantsch Fabrizio Cavegn da questa stad è propi stà nunusità. El ha bandunà il FC Vaduz da la Challenge League svizra per ir tar ils Bristol Rovers en Engalterra. Quels giogan en la Football League Two, la quarta auta liga dal pajais. En in’intervista curt suenter il transfer ha Fabrizio Cavegn ditg ch’ils fans da Bristol hajan gia annunzià da crear ina chanzun extra per el, surtut sch’el avess da marcar in gol. Damai ch’el è per il mument il sulet ballapedist professiunal rumantsch, proponin nus als fans dals Bristol Rovers ina chanzun or dal repertori rumantsch: «A mi ha ina praula Cavegn oz raquintau: ei mava ina gada pil mund entuorn in bal. / Purtava losch la comba: jeu sun in tiradur. E miu tenu tarlischa, e pauper defensur …» – ed uschia enavant. In’autra proposta fiss «La sera sper il gol», ma quella pudess vegnir malchapida.
Nov: Pervi dad ina novischma novitad da quest mais po il turissem en il Surses puspè trair pli bain il flad. Il Hotel Jufa a Savognin ha numnadamain chattà in nov gestiunari. Quel hotel era vegnì inaugurà avant quatter onns, cun var 72 stanzas d’hotel e 12 abitaziuns administradas. Il cumplex è vegnì manà da la gruppa austriaca Jufa, ma apunta be fin questa stagiun da stad. Ultimamain è vegnì enconuschent ch’ina nova interpresa surprendia a partir da quest enviern il manaschi, numnadamain la firma «Aves» cun sedia a Tavau. Sco buns scolars savain nus tge che «aves» vul dir per latin, navair? – Quai vul dir «utschels». Ussa spera l’organisaziun turistica dal Surses simplamain ch’i na sa tractia tar quests «aves» betg puspè dad utschels da passagi.
Lungurus: Quai è insumma in adjectiv grondius – cun trais «u’s» tuna quest pledin exact sco quai ch’el è: lungurus. Ed in pau tema da la lungurella ha era gì quest mais la slammadra engiadinaisa Selina Poo. Ella ha represchentà la Rumantschia a l’emprim Champiunadi svizzer da poetry slam a Bienna. Gia avant il contest aveva ella tradì a la FMR ch’ella vegnia a preleger in text che guarda sin las autras regiuns linguisticas da la Svizra. Schegea che l’emprim avevia ella atgnamain ponderà dad explitgar a Bienna «co che nus Rumantschs essan». Però lura haja ella pensà che quai saja «in zic lungurus». – Lungurus? Il mund rumantsch? Ina tala constataziun fa gea stremblir il terratsch rumantsch. Nus essan bler: unics, spezials, particulars, testards, muntagnards … ma segir betg lungurus! En la communicaziun dal contest a Bienna hai en mintga cas gì num suenter la performanza da Selina Poo: «Selina Poo vermochte mit ihrem Text alle Schweizer Sprachregionen geschickt zu verbinden und repräsentierte eindrucksvoll die junge rätoromanische Szene.» Pia, nix cun lungurella! Schegea che Selina Poo n’ha lura betg cuntanschì la runda finala dal contest.
Clever: Che l’intendant Giovanni Netzer dal Festival cultural Origen è ina testa fina, quai na metta nagin en dumonda. Ed el dat tar tut sias occurrenzas e ses projects adina era grond spazi a la lingua rumantscha. Per exempel sch’el preschenta in nov toc teater ed introducescha quel per il public, lura tegna el quels pleds per buna part er en surmiran. El di adina dapli che mo «buna seira», «bung divertimaint» ed «angratzg»! Ma dapi questa stad savain nus pertge! – Il Festival cultural Origen organisescha numnadamain era agens curs da rumantsch. Ils participants che la FMR ha dumandà dacurt, han respundì sin la dumonda daco ch’els vulan insumma emprender surmiran: «I va grondas marveglias tge tgi Giovanni Netzer rachinta mintgamai per rumantsch all’entschatta digls sies discurs.» – Damai, Giovanni Netzer tegna ses pleds per rumantsch per promover che la glieud vegnia als agens curs. Clever, clever.
Critic: Passa 17 000 persunas han suttascrit ina petiziun da pliras organisaziuns d’ambient che pretenda da finir cun la chatscha sin luffins tras chatschaders. Quella petiziun critica è vegnida surdada dacurt a la cussegliera guvernativa Carmelia Maissen. Tar la surdada ha quella sincerà da vulair prender serius las resalvas envers il management da lufs en il Grischun. Ella ha dentant fatg valair: «Nus essan en in process d’emprender che vegn a durar anc in temp.» – Forsa stuess ins dumandar ina giada ils lufs e luffins, sch’els sajan atgnamain d’accord dad esser part dad in «process d’emprender» e quant ditg ch’els sajan pronts da participar a quel.
Explosiv: Cun quel pledin pudess ins senz’auter descriver la siglientada malgrategiada en la Val Sumvitg. Suenter la minada èn era las discussiuns stadas pli «chargiadas». Per pudair refar la via tras la val, aveva la firma da construcziun siglientà il fundament da betun. La tocca è però sgulada tras l’aria ed enturn las ureglias ed ha fatg donns vi da chamonas, clavads ed autos. La dumonda è pia, sch’ils minaders da la firma èn stads malprecauts e tgi che paja ils donns. In abitant attent en la Val Sumvitg è sa chapescha l’autur Leo Tuor. En ina brev da lecturs en La Quotidiana ha lez descrit, interpretà e crititgà quella siglientada. Sch’el ha raschun u betg, surlaschain nus als perits da respunder. Ma a las autoritads ed a la firma da construcziun cussegliain nus da prender serius ils pleds da Leo Tuor. Quel ha numnadamain gia fatg siglientar in entir parc da natira cun ses pleds, il Parc Adula.
In mais da pais
Tgeninas èn stadas las lingias grassas e finas dal mais passà en Rumantschia. – Quai sa dumonda la redacziun da la FMR mintga fin dal mais. Tge paisa e tge paisa mo in zichel? Nus laschain repassar schabetgs, dain ina survista casuala e commentain quai cun in surrir. Il Bregagliot rumantsch Jon Bischoff illustrescha il «Mais da pais» adina cun in schurnal grafic. (fmr/dat)
Gust da leger dapli?